Κωσταντινούπολη ή Istanbul; Ιδού η (μη-) απορία

Το παρόν κείμενο περιλαμβάνει τα εξής:

• Την προσωπική-μου άποψη για το θέμα αυτό, αμέσως παρακάτω,
• Γνώμες αναγνωστών και τις απαντήσεις-μου σ’αυτές, και
• Ένα άρθρο Τούρκου δημοσιογράφου, σχετικό με το θέμα, που μετέφρασα με την άδειά του.

Η προσωπική-μου άποψη για το θέμα αυτό είναι πολύ απλή:

• Στα ελληνικά η πόλη αυτή λέγεται Κωνσταντινούπολη, ενίοτε και απλώς Πόλη· τελεία και παύλα. Δεν τη λέμε Ιστάνμπουλ, όπως δεν λέμε Νιου Γιορκ, αλλά Νέα Υόρκη· δεν λέμε Λάντον, αλλά Λονδίνο· δεν λέμε Μούνχεν, αλλά Μόναχο· ούτε λέμε Μασκβά και Φιρένζε, αλλά Μόσχα και Φλωρεντία· και ούτω καθεξής, με δεκάδες παρόμοια παραδείγματα. Αν επρόκειτο να προφέρουμε την κάθε πόλη έτσι όπως την προφέρουν οι γηγενείς ομιλητές της γλώσσας που επικρατεί στην πόλη, αφενός θα κομποδένονταν η γλώσσα-μας,⁽³⁾ και αφετέρου δεν θα μπορούσαμε να συνεννοηθούμε μεταξύ-μας. Υπάρχει τίποτα πιο ξεκάθαρο απ’ αυτή τη σκέψη;
  
• Στα τούρκικα όμως, η πόλη γράφεται İstanbul. Και στα αγγλικά Istanbul. Τί να κάνουμε δηλαδή, έτσι τη λένε οι άνθρωποι. Εμείς θα υπαγορεύσουμε στους άλλους πώς να λένε στη δική-τους γλώσσα μια πόλη (είτε δικιά-τους ή ξένη); Δικιά-τους η γλώσσα, ότι θέλουν ας λένε (στη γλώσσα-τους).

Το θέμα ανακινήθηκε λίγο καιρό πριν γράψω το παρόν (Οκτώβριος 2006) στην Ελλάδα επειδή κάποιος Έλληνας καλλιτέχνης χρησιμοποίησε το Istanbul μιλώντας μπροστά σε Τούρκικο ακροατήριο. Δεν ξέρω σε ποια γλώσσα μιλούσε ο άνθρωπος. Αν μιλούσε στα ελληνικά, τότε έπρεπε να πει «Κωνσταντινούπολη», και ο μεταφραστής-του στα τούρκικα φυσικά να πει İstanbul. Αν μιλούσε στα αγγλικά, τότε και πάλι Istanbul είναι η μοναδική επιλογή, αφού έτσι λέγεται η πόλη στα αγγλικά.

Βγήκανε μετά οι διάφοροι κραυγάζω-χωρίς-να-σκέφτομαι στα κανάλια, και υποστηρίξανε απόψεις μέχρι και όπως “Εγώ όταν μιλάω με τον ξένο, και μου λέει ο ξένος Istanbul, εγώ του λέω όχι Istanbul, αλλά Constantinoupolis να λες!” Δηλαδή εννοούν οι τύποι αυτοί να υπαγορεύουν στους ξένους ποιες λέξεις θα χρησιμοποιούν εκείνοι στη γλώσσα-τους. Εκτός του οτι η ιδέα αυτή είναι αγενής, είναι και αφελέστατη. Διότι θα έρθει μετά κι ο Τούρκος και θα υποστηρίξει — με την ίδια ακριβώς λογική — οτι την πρωτεύουσα του νομού Έβρου δεν πρέπει να τη λέμε Αλεξανδρούπολη, αλλά Ντεντέαγατς, την Κομοτηνή Γκιουμουλτζίνα, και ούτω καθεξής. Οι Βούλγαροι θα μου πούνε, κακώς λές οτι κατάγεσαι από την Έδεσσα, πρέπει να λες «από τα Βοδενά». Και πάει λέγοντας.

Άλλοι πάλι υποστήριξαν οτι πρέπει εμείς (οι Έλληνες) όταν μιλάμε π.χ. αγγλικά να λέμε Constantinoupolis, ή Constantinople, και πάντως όχι Istanbul. Είπαμε, η βλακεία δεν πάει στα βουνά. Δηλαδή — πάντα με την ίδια λογική — κι ο Εγγλέζος, ο Αμερικάνος, κλπ., που τυχόν έχει μάθει ελληνικά, μπορεί και πρέπει να μιλάει ως εξής:

«Φτάσαμε με το πλοίο στο λιμάνι του Παϊρίας, κι από κει πήγαμε με το μέτρο στην Άθενς, όπου επισκεφθήκαμε πρώτα τους στύλους του Ολύμπιαν Ζους, και μετά το Πάρθενον. Θαυμάσαμε το κόσμημα αυτό της εποχής του Περίκλιζ, και περπατήσαμε στα ίδια δρομάκια της αρχαίας Άγκορα όπου κάποτε περπάτησαν κι ο Σόκρτιζ, ο Πλέιτοου, κι ο Άριστοτλ.»

Όχι, ευχαριστώ, δεν θα πάρω.

Μετά είχαμε τους άλλους τους πανέξυπνους (ένας μάλιστα ήταν και βουλευτής), οι οποίοι έλεγαν οτι άσ’-τους τους Τούρκους να λένε Istanbul, διότι αυτό είναι παραφθορά της ελληνικής φράσης “εις την Πόλη”, άρα ελληνικά μιλάνε οι Τούρκοι χωρίς να το ξέρουνε — τί ωραία που τους τη φέραμε! Μόνο που κι εμείς νομίζουμε οτι μιλάμε ελληνικά, αλλά στην πραγματικότητα συχνά-πυκνά μιλάμε τούρκικα. Παραδείγματος χάρη:

«Θα κάνω σαματά να το μάθει όλος ο ντουνιάς πως η τσέπη που έχεις ραμμένη στο μπατζάκι-σου είναι άδεια από παράδες. Κι αν το πάρει χαμπάρι εκείνη που σε κάνει να λιώνεις από σεβντά οτι δεν είσαι αφέντης στο μαγαζί-σου, τότε να δεις κάτι γλέντια που θα κάνουμε· θα βρεις το μπελά-σου. Γιατί εκείνη ρε καραγκιόζη είναι από τζάκι, ενώ εσύ με τα χίλια ζόρια τα καταφέρνεις καθημερινά.»

Ξέρετε πόσα από τα ουσιαστικά στην παραπάνω παράγραφο είναι τουρκικής προέλευσης, ή ήρθαν στη ελληνική μέσω της τουρκικής γλώσσας; Όλα! — τί ωραία που μας τη φέρανε!

Τέλος έχουμε και τους φίλους και γείτονες Τούρκους που κόπτονται οτι το “σωστό” είναι μόνο το İstanbul, κι επομένως ακόμα και στα ελληνικά — λένε — πρέπει να τη λέμε “Ιστάνμπουλ” (ή “Ιστανμπούλ”). Εκτός του οτι αυτό θα τους υποχρέωνε κατ’ αναλογία να λένε “Ellada” αντί για “Yunanistan”, είναι χρήσιμο επίσης να θυμηθούμε οτι την πόλη αυτή προ του Αττατούρκ επίσημα οι ίδιοι δεν την έλεγαν İstanbul, αλλά Konstantiniyye, δηλαδή “πόλη του Κωνσταντίνου” (βλέπε άρθρο στην Wikipedia). Αυτό ήταν το επίσημο όνομα στα έγγραφα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κι έτσι την έλεγαν οι κυρίες και οι κύριοι της Πολίτικης υψηλής κοινωνίας. Το İstanbul ήταν για την πλέμπα. Κι επειδή το δημώδες İstanbul καθιερώθηκε ως επίσημο από τον Αττατούρκ μόλις το 1930 (μετά δηλαδή κι από την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας το 1923), πάω στοίχημα οτι ζουν ακόμη Τούρκοι που στα νιάτα-τους έλεγαν την πόλη-τους “Konstantiniyye”. Αυτά για το πόσο σχετική είναι η έννοια “σωστό” και “λάθος”.

Με λίγα λόγια, η λύση του θέματος είναι προφανής (για όποιον δεν έχει εθνικιστικές παρωπίδες):

Γνώμες αναγνωστών:

Ένας αναγνώστης παραπονέθηκε οτι τάχα δεν εκφράζω καμία άποψη επί του θέματος βάσει των παραπάνω. Επειδή μερικές φορές ακόμα και το προφανές δεν γίνεται αντιληπτό αν δεν βγάζει μάτι, έβαλα κι εγώ την παραπάνω πρόταση μέσα σε κορνίζα (παρόλο που την είχα ήδη γράψει έτσι ακριβώς σε προηγούμενη έκδοση αυτής της σελίδας), μπας και αποφύγω στο μέλλον την κατηγορία οτι δεν εκφέρω άποψη.

Ο ίδιος αναγνώστης ισχυρίστηκε οτι το θέμα είναι “αμιγώς πολιτικό”, επειδή η Τουρκία πριν από δεκαετίες ζήτησε επίσημα η Κωνσταντινούπολη να λέγεται İstanbul από όλον τον υπόλοιπο κόσμο, απαίτηση που ακολουθήθηκε πρακτικά απ’ όλους εκτός από τους Έλληνες (βλέπε ίδια πηγή όπως παραπάνω, στη Wikipedia). Ο αναγνώστης αυτός ή δεν γνωρίζει το νόημα της λέξης “αμιγώς”, ή αν το γνωρίζει, τότε αγνοεί την παρακάτω γλωσσολογική διάσταση του θέματος:

• η οποιαδήποτε απόδοση ξένου τωπονυμίου σε άλλη γλώσσα καταλήγει σε γελοία καρικατούρα αυτού που πραγματικά προφέρεται στην πηγαία γλώσσα. Παραδείγματα, το “Μπεϊζίνγκ” για την πρωτεύουσα της Κίνας, το “Μούνχεν” αντί για Μόναχο, κλπ. Όπως και να τα προφέρουμε αυτά τα τοπωνύμια, είτε “παραδοσιακά” είτε με άλλους τρόπους, αυτό που βγαίνει από τα χείλη-μας αντικειμενικά είναι για γέλια και για κλάματα.
  
  
• Η προτεινόμενη νέα ονομασία πολλές φορές αντιτίθεται στους φωνοτακτικούς κανόνες της γλώσσας που ζητείται να υιοθετήσει αυτήν τη νέα ονομασία, η οποία προκαλεί ένα φωνολογικό μπουρδούκλωμα στη γλώσσα υποδοχής· “γλωσσεύεται η μπέρδα”, πώς να το πούμε.

Τα παραπάνω είναι γλωσσολογικά φαινόμενα, κι όχι πολιτικά. Δεν αρνούμαι οτι υπάρχει καί πολιτική διάσταση (την οποία σωστά μου υπέδειξε ο αναγνώστης), αλλά σίγουρα δεν πρόκειται για θέμα “αμιγώς πολιτικό”.

Στο ίδιο μήνυμά του, ο αναγνώστης αυτός ισχυρίστηκε οτι θα έπρεπε λέει να διαμαρτυρηθώ για το γεγονός οτι οι Εγγλέζοι (μεταξύ άλλων) υιοθέτησαν το Istanbul αντί του Constantinople από τη δεκαετία του 1930! Αυτό (λέει) θα ήταν η λογική συνέπεια αυτού που προτείνω (α! άρα τελικά προτείνω κάτι), οτι δηλαδή οι γλώσσες και τα έθνη που τις μιλάνε θα έπρεπε ν’ αφήνονται στην ησυχία-τους. Κατά τον αναγνώστη αυτόν, είμαι λογικά ασυνεπής!

Μα τι σημαίνει επιτέλους το “αφήστε τις γλώσσες και τους λαούς που τις μιλάνε στην ησυχία-τους”; Πώς θα τους αφήσω εγώ τους Αγγλοσάξωνες στην ησυχία-τους αν πεταχτώ εκεί που δεν με σπέρνουνε για να τους κατσαδιάσω, «Οοοοοοόχι κύριοι! Κακώς υιοθετήσατε το Istanbul μερικές δεκαετίες πριν!»; Δική-μου δουλειά είναι το τί θέλουν εκείνοι να λένε;

Υποθέστε οτι είσαστε στο αυτοκίνητό σας, και περιμένετε στα φανάρια μαζί με ένα σωρό άλλα αυτοκίνητα. Βλέπετε κάποιους τύπους να μοιράζουν διαφημιστικά χαρτιά, φέιγ βολάν κλπ, πλησιάζοντας στο παράθυρο του οδηγού σε διάφορα άλλα αυτοκίνητα. Όταν πλησιάζουν στο δικό-σας, τους λέτε: «Αφήστε το αυτοκίνητό μου στην ησυχία-του! Μη μου το βρωμίζετε! Δικό-μου το αυτοκίνητο, εγώ έτσι το θέλω, χωρίς τις δικές-σας διαφημιστικές σελίδες.» Το λέτε αυτό, κλείνετε το παράθυρο, και ο τύπος φεύγει γιατί δεν έχει άλλη επιλογή. (Εντάξει, βάζετε μπρος και τους υαλοκαθαριστήρες για να μη χώσει εκεί τα σκουπιδικά-του.) Τώρα, παρατηρείτε οτι άλλοι οδηγοί ανοίγουν τα παράθυρά-τους και δέχονται τα φέιγ βολάν. Εσείς δηλαδή πώς θα αντιδρούσατε μετά απ’ αυτήν την παρατήρηση; Θα φωνάζατε στους άλλους οδηγούς, «Οοοοοοόχι κύριοι! Κακώς δεχτήκατε τα διαφημιστικά, γιατί κάθε οδηγός στο αυτοκίνητό του πρέπει να αφήνεται στην ησυχία-του!»; Δεν θα σας παίρνανε για ηλίθιο αν κάνατε κάτι τέτοιο;

Το “αφήνω τον άλλον στην ησυχία-του” το αντιλαμβάνομαι ως “δεν ανακατεύομαι στις υποθέσεις των άλλων, αντιδρώντας μόνον όταν διακυβεύεται η ελευθερία του προσωπικού-μου χώρου”, και μ’ αυτήν την έννοια το προτείνω.

Η γνώμη ενός Τούρκου δημοσιογράφου

Ο συγγραφέας στα δεξιά, ο δημοσιογράφος Burak Bekdil στο μέσον, και ο μουσικός Γιάννης Χαρούλης στ’ αριστερά, στη διάρκεια μιας συνάντησής τους για γεύμα την άνοιξη του 2009, σε μια πλατεία στου Ψυρρή.

Μπορεί να νομίζετε οτι όλοι οι Τούρκοι θέλουν εμείς οι Έλληνες να λέμε “Ιστανμπούλ” όταν αναφερόμαστε στη μεγαλύτερη πόλη της χώρας-τους. Λάθος κάνετε αν το νομίζετε αυτό. Ο γνωστός Τούρκος δημοσιογράφος Μπουράκ Μπεκντίλ (Burak Bekdil), που αρθρογραφεί σε μεγάλες και έγκυρες εφημερίδες της γείτονος όπως η Hürriyet, και που μια στήλη-του μεταφραζόταν μέχρι πρόσφατα και στα ελληνικά στην Καθημερινή, έγραψε το παρακάτω άρθρο που είναι πολύ σχετικό με το θέμα της παρούσας σελίδας. Ο Μπουράκ τυχαίνει να είναι φίλος-μου, αλλά για το θέμα αυτό δεν είχαμε συζητήσει ποτέ πριν, και ούτε είχε διαβάσει τη σελίδα-μου αυτήν πριν γράψει το άρθρο-του, οπότε οι γνώμες-μας δεν ήσαν καθόλου επηρεασμένες η μία από την άλλη. Όταν διάβασα το άρθρο-του στα αγγλικά στην ηλεκτρονική έκδοση των Hürriyet Daily News, την 1η Σεπτεμβρίου του 2009, του ζήτησα αμέσως την άδεια να το μεταφράσω στα ελληνικά και να το συμπεριλάβω εδώ, άδεια που ο φίλος-μου ευχαρίστως μου έδωσε. Για να καταλάβει όμως καλύτερα ο αναγνώστης το πώς αποδίδονται τα τοπωνύμια στο άρθρο (ονόματα πόλεων, περιοχών, βουνών, κλπ.), πρέπει να σημειωθεί πρώτα το εξής:

Ο Μπουράκ έγραψε στα αγγλικά, και ο τρόπος με τον οποίο επέλεξε να αναφερθεί π.χ. στην Ίμβρο ήταν “Imbros”, επειδή αυτό είναι το πιο κοντινό στο ελληνικό “Ίμβρος” σε λατινικούς χαρακτήρες. Όμως οι Τούρκοι δεν λένε Imbros, αλλά Gökçeada (προφέρεται περίπου σαν /Γκιοκτσεαντα/, αλλά το /τσ/ είναι παχύ, και το /ο/ περίπου σαν το γαλλικό /u/ στο “un”). Όπου λοιπόν υπάρχουν τοπωνύμια, επέλεξα να τα αποδώσω στη μετάφραση ως εξής:

• Ίμβρος (Imbros / Gökçeada)
• Αλικαρνασσός (Halikarnassos / Bodrum)
• Αραράτ (Ararat / Ağrı Dağı)
• ...και λοιπά

Δηλαδή: πρώτα το όνομα όπως το γράφουμε εμείς στα ελληνικά, μετά σε παρένθεση και με μπλε χρώμα έτσι όπως το έγραψε στο άρθρο-του ο Μπουράκ, και τέλος με κόκκινο χρώμα έτσι όπως γράφεται σήμερα στα τουρκικά, με το τουρκικό αλφάβητο. Εκεί όπου η γραφή του Μπουράκ συμπίπτει με την τουρκική γραφή, χρησιμοποίησα μωβ χρώμα, ενώ δυο-τρία τοπωνύμια που δεν ενδιαφέρουν τους Έλληνες τα άφησα αμετάφραστα. Για να γίνει κατανοητό το άρθρο-του, βάλτε τον εαυτό-σας στη θέση ενός Τούρκου αναγνώστη που διαβάζει και βλέπει π.χ. “Halikarnassos” αντί για το οικείο-του “Bodrum”. Ακολουθεί το άρθρο του Μπουράκ.